امسال اگرچه کرونا عامل اصلی برگزار نشدن آیین روز دانشجوست اما آن شور هم البته فرو نشسته و فضای غالب دانشگاه‌ها سیاسی نیست.
عصر ایران؛ مهرداد خدیر- امروز 16 آذر است؛ روز دانشجو ولی هیچ‌جا هیچ مراسمی برگزار نمی‌شود. وزارت علوم اعلام کرده قرار بوده مراسمی مجازی با حضور رییس‌جمهوری برگزار شود اما دفتر آقای روحانی پاسخی نداده و شاید چند روز بعد تشکیل شود.
هر چند بعید به نظر می‌رسد این اتفاق بیفتد یا به صورت پرسش و پاسخ باشد چون طبعا محور پرسش‌ها درباره مصوبه اخیر مجلس و فرجام برجام خواهد بود و رییس‌جمهوری نمی‌خواهد بیش از این به این بحث دامن بزند. دلیل اصلی البته شیوع کرونا اعلام شده که موجب شده دانشجویان حضور فیزیکی نداشته باشند. چرا که پارسال و به‌رغم فضای آبان ماه رییس‌جمهوری به دانشگاه فرهنگیان رفت. باری؛ امروز شصت و هفتمین سالروز شهادت آن سه دانشجوست که در واقع به تجدید رابطه با دولت انگلستان معترض بودند و بهانه‌ای برای اعتراض به دولت کودتا و شکستن فضای رعب و وحشت پس از آن یافته بودند و دل‌شان از حبس دکتر مصدق خون بود و چون این اتفاق در آستانه سفر ریچارد نیکسون معاون رییس‌جمهوری آمریکا رخ داد به حساب آن سفر هم گذاشته شد. اول‌بار دکتر علی شریعتی بود که این دو موضوع را به هم ربط داد و گفت پیش پای نیکسون ذبح شدند و تعبیر «سه قطره خون» را به کار برد با الهام از کتاب مشهوری از صادق هدایت و جالب این که خود سال‌ها بعد با خواهر یکی از این قربانیان (آذر یا مهدی شریعت رضوی) ازدواج کرد. امروز 16 آذر است اما خاموش. همین بهانه‌ای است تا یادی کنیم از سال‌هایی که این شعله فروزان بود و دانشجویان دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی داشتند و دانش تا این حد به کالای تجاری بدل نشده بود.
پس مروری می‌کنم بر آن 16 آذرها که 16 آذر بود:
1- 16 آذر 1376 و در نخستین سالی که سید محمد خاتمی با نقش‌آفرینی محوری دانشجویان به ریاست جمهوری رسیده بود. تهران اما به خاطر میزبانی سران کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (سازمان همکاری‌های اسلامی) تعطیل بود و به همین خاطر امکان حضور رییس جمهوری در دانشگاه وجود نداشت. از این‌رو خاتمی در نخستین سالروز دوم خرداد و در سال 77 به دانشگاه تهران رفت و نطق مشهوری ایراد کرد که بخش‌هایی از آن در فیلم «بوی کافور- عطر یاس» ساخته بهمن فرمان آرا هم آمده است با آن جمله مشهور که «اگر دین در برابر آزادی قرار گیرد شکست می‌خورد».
2- همان سال و 16 آذر1377 البته باز رییس‌جمهور خاتمی به دانشگاه رفت و این‌بار از مشروطیت و جمهوریت گفت. این مراسم به شدت تحت تاثیر چند فقره قتل سیاسی قرار داشت که در همان آذر اتفاق افتاده بود و هنوز وزارت اطلاعات اطلاعیه مشهور درباره دخالت «برخی عوامل خودسر» در قتل فعالان سیاسی و فرهنگی– فروهرها و مختاری و پوینده- را صادر نکرده بود. در همین سخنرانی خاتمی گفت: «در پی قهرمان نباشید». از آن فضای احساسی بیش از پرسش‌ها و پاسخ‌ها سخنان دانشجویی که شعر شاملو درباره «آزادی» را خواند در یادها مانده است.
3- حضور رییس جمهوری در دانشگاه در سال 78 در حالی به دلیل بیماری به تعویق افتاد که سال قبل با تن تب‌دار به مراسم رفته بود. با توجه به واقعه کوی دانشگاه در همان سال و زندانی شدن عبدا… نوری و محسن کدیور فضای دانشگاه پر تنش بود. البته چند روز بعد به دانشگاه علم و صنعت رفت. فضا انتخاباتی بود و در پیش بودن انتخابات مجلس ششم و بحث کاندیداتوری هاشمی رفسنجانی جامعه و دانشگاه را به شدت سیاسی کرده بود. این برنامه در اوج استقبال مردم از مطبوعات برگزار شد و این تیتر را بر صفحه نخست روزنامه «پیام آزادی» نشاندم: «خاتمی! بگو آنچه را در سینه داری». سخنان او هرچند انتظار روزنامه‌های اصلاح‌طلب را که پر تعداد و موثر بودند برآورده نکرد اما اصل گفت‌وگو مورد استقبال قرار گرفت.
4- 16 آذر 1379 خاتمی در حالی در مراسم 16 آذر شرکت کرد که دانشجویان، نگران کاندیدا نشدن او برای دوره بعد بودند. توقیف شماری از مطبوعات در اردیبهشت همان سال فضای جامعه را تغییر داده بود و صدای رییس‌جمهوری هم دیگر چندان به گوش مردم نمی‌رسید. هنگامی که حاضران شعار دادند: «افشا کن- افشا کن» او پاسخ داد: «مطلبی برای افشاگری ندارد.» این سخن به مذاق روزنامه کیهان بسیار خوش نشست و به استهزای کسانی پرداخت که مدام از خاتمی افشاگری می‌خواستند. از یک پاسخ دیگر او هم بسیار استقبال کردند: «شاید همه زندانیان سیاسی و مطبوعاتی بی‌گناه نباشند.»
5- 16 آذر 1380 که اولین سال دوره جدید ریاست جمهوری خاتمی پس از کسب 22 میلیون رای و بعد از واقعه 11 سپتامبر به حساب می‌‌آمد به دلیل تقارن با ایام سوگواری حضرت علی(ع) برگزار نشد ولی بعدتر خاتمی دیدار محدودی با دانشجویان برگزیده داشت. در همین جمع بود که گفت: «از سکوت دانشگاه نباید شادمان بود.»
6- 16 آذر 1381 رییس‌جمهور در مراسم روز دانشجو حاضر نشد. پیش از آن گفته بود: «فکر نمی‌کنم امسال 16 آذر جایی بروم. البته همیشه مخلص دانشجویان هستم و با آنان گفت‌وگو می‌کنم و ان‌شاء‌الله در موقع مقتضی دیدار و گفت‌وگو خواهم داشت.» آن زمان حدس زده شد که به دلیل ارایه دو لایحه «اصلاحات انتخابات» و «تبیین اختیارات» نمی‌خواست فضا رادیکال شود و در حال رایزنی بود. پیشتر در پاسخ به این پرسش که اگر شورای نگهبان دو لایحه مشهور به لایحه‌های دو قلو را رد کند چه خواهید کرد به طعنه پاسخ داده بود: «چو فردا شود فکر فردا کنیم!» از نظر سیاست خارجی هم جرج بوش به جای استقبال از هم‌دلی ایران با قربانیان 11 سپتامبر، ایران را در محور شرارت و کنار عراق و کره شمالی قرار داده بود و رییس جمهوری در محظور قرار داشت اگرچه محذور نبود.
7- آذر 1382 فضای سیاسی کشور از یک سو تأثیر پذیرفته از موفقیت اصولگرایان در انتخابات شوراها خصوصا شورای شهر تهران قرار داشت و از طرف دیگر موضوع انتخابات مجلس هفتم و احتمال رد صلاحیت گسترده موجب شد خاتمی ملاحظه کند و در مراسمی شرکت نکند.
8- 16 آذر 1383 آخرین سال ریاست جمهوری خاتمی متفاوت‌ترین 16 آذر رقم خورد. فضا به شدت رادیکال شده بود. دانشجویان اصلاح‌طلب و تحول‌خواه احساس نومیدی می‌کردند و خاتمی را به خاطر تن دادن به برگزاری انتخابات مجلس هفتم مقصر می‌دانستند. از سوی دیگر برخی چهره‌های سیاسی بیرون از اصلاح‌طلبان درون حکومت، طرح فراخوان ملی برگزاری رفراندوم را در شبکه‌های اینترنتی به رأی گذاشته بودند. طرحی که سعید حجاریان درباره آن گفت: «اگر از طرح هخا– اهورا مضحک‌تر نباشد دست کمی از آن ندارد. اینها می‌خواهند با چند کلیک حکومت را آبکش کنند!» برخی دانشجویان معترض هم «هو» کردند. هرچند گفته شد این «هو» هنگامی بود که رییس‌جمهور نام یک نهاد را بر زبان آورد اما این‌طور تعبیر شد که سخنی از خود او را هو کرده‌اند و همان‌جا بود که جمله تاریخی خود را بر زبان آورد: «تردید دارم جانشین من نیز در فضایی باز و آزاد با دانشجویان گفت‌وگو کند.»
9- 16 آذر 84 رییس‌جمهوری دیگر بر سر کار آمده بود. محمود احمدی‌نژاد که نگاه کاملا متفاوتی به نسبت سلف خود داشت. هر چند که بر دانشگاهی بودن خود تاکید می‌ورزید. تهران در این روز به سبب شدت آلودگی هوا تهران تعطیل شد و سانحه سقوط یک فروند هواپیمای سی– 130 در 15 آذر حامل نیروهای نظامی و جمعی از خبرنگاران و مرگ نزدیک به 100 نفر فضای جامعه را تحت تاثیر قرار داد. او در سیستان و بلوچستان بر کاهش شهریه دانشگاه آزاد تاکید کرد تا مسیر نگاه‌ها را به سوی این دانشگاه تغییر دهد. در 16 آذر 84 خاتمی هم با ایسنا مصاحبه کرد و از 16 آذر 83 که خود مورد انتقاد قرار گرفته بود به‌عنوان باشکوه‌ترین روز دانشجو در دوران 8 ساله ریاست جمهوری خود یاد کرد. شاید چون احساس می‌کرد پیش‌بینی او محقق شده است.
10- 16 آذر 85 محمود احمدی‌نژاد به دانشگاه صنعتی امیرکبیر رفت. فضا اما رادیکال بود و با اعتراضات شدید روبه‌رو شد. رییس‌جمهور اصول‌گرا همان شب در وبلاگ خود که بسیار دیر به دیر به روز می‌شد نوشت: «جلسه امروز نشانه وجود آزادی در دانشگاه بود.»
11- احمدی‌نژاد در سال 86 زودتر به دانشگاه علم و صنعت رفت اما نه در 16 آذر. در این روز در نهاد ریاست جمهوری کنفرانس خبری برگزار کرد و جالب این که همان روز و چند ساعت بعد رییس جمهوری سابق در دانشکده فنی حاضر شد و این‌بار از او بیشتر استقبال شد.
12- 16 آذر 87 تحت تاثیر ابتکار علی لاریجانی رییس مجلس هشتم قرار داشت. زیرا در «همایش سی سال قانون‌گذاری» خاتمی، کروبی و عزت‌ا… سحابی را نیز دعوت کرده بود چون سابقه نمایندگی یا ریاست مجلس قانون‌گذاری را داشتند اما خبری از محمود احمدی‌نژاد نبود. روز دانشجو اما به رسم گذشته برگزار نشد.
13- در فضای ملتهب 88 قاعدتا مراسم رسمی روز دانشجو برگزار نشد و رییس‌جمهور می‌دانست که چنین امکانی فراهم نیست. سال بعد (89) هم احمدی‌نژاد نرفت. در جامعه نیز انتظاری وجود نداشت زیرا خبر اول زمان اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها و قیمت بنزین و عزل منوچهر متکی وزیر امور خارجه به شکل غیرمتعارف بود.
14- سال‌های 90 و 91 به دیدارهای پراکنده و حضور آقای احمدی‌نژاد در برخی دانشگاه‌ها اما نه در روز دانشجو گذشت تا روز 16 آذر بیشتر با خاتمی و بسیار کمتر با احمدی‌نژاد شناخته شود.
15- در این 7 سال که حسن روحانی رییس جمهوری است هرچند فضای امنیتی 88 به بعد به نسبت شکسته شد اما عملا از آن 16 آذرهای 76 تا 84 با آن شکل و شمایل خبری نبوده مگر در سال 94 و البته به خاطر حضور چهره‌های اصلاح‌طلب پس از سال‌ها زندان یا دوری در محیط دانشگاه. سیاست دولت روحانی در سال‌های نخست این بود که به جای مواجهه مستقیم خود رییس‌جمهوری با دانشجویان، بستر را فراهم کند و از این‌رو خصوصا در سال 94 طیف‌های مختلف مراسم برگزار کردند. توافق برجام در تیر ماه همان سال و ثبات نسبی اقتصادی و در پیش بودن انتخابات مجلس در اسفندماه موجی از امید ایجاد کرده بود و 16 آذر 94 را می‌توان در تراز 16 آذرهای دوره اصلاحات دانست. مهم‌ترین حضور روحانی در یک دانشگاه البته مربوط به سال 98 است. دو روز بعد از روز دانشجو در حالی که تصور می‌شد به خاطر فضای پس از آبان 98 حاضر نشود اما به دانشگاه فرهنگیان رفت. اگر فضا مانند قبل بود قاعدتا باید درباره آبان پرسیده می‌شد منتها تشکل‌های اصول‌گرا سالن را در اختیار داشتند و روحانی آماج انتقادات دانشجویان اصول‌گرا قرار گرفت و شعار «تورم، گرانی، جواب بده روحانی» را سر دادند. امسال اگرچه کرونا عامل اصلی برگزار نشدن آیین روز دانشجوست اما آن شور هم البته فرو نشسته و فضای غالب دانشگاه‌ها سیاسی نیست. اگر هم آیینی برگزار شود این تلقی درمی‌گیرد که حاضران بیشتر یا پیشتر چینش شده‌اند. پاسخ صریح به برخی پرسش‌ها هم با روحیات او که نمی‌خواهد برخی حرف‌ها را به صورت علنی مطرح کند و لای منگنه داخل و خارج گیر کرده نمی‌خوانَد.
16- واقعیت این است که اغلب دانشجویان، دیگر سیاست را به مثابه موضوعی جدی پی‌گیری نمی‌کنند و گسترش کمّی دانشگاه‌ها هم بی‌تأثیر نبوده است. با این همه پیوند دانشگاه و سیاست، گسستنی نیست و 16 آذر را اگر نه در دانشگاه که در خاطره می‌توان زنده نگاه داشت و شاید هیچ مناسبت دیگری تا این حد با «آزادی» پیوند نخورده باشد. هر چند قرائت رسمی بر جنبه‌های ضد آمریکایی و آرمان‌خواهانه آن تأکید دارد ولی روز دانشجو بیش از آن که روز دانشجو باشد روز آزادی است…