راهی را که آیت‌ا… طالقانی برای رسیدن به هدایت قرآنی انتخاب کرده بود، استاد شهید مرتضی مطهری، مهندس مهدی بازرگان، مهندس عزت‌ا… سحابی و تنی چند از روشنفکران و اندیشمندان مسلمان پی گرفته بودند.
باتوجه به جو حاکم در آن دوران و طرح دو مکتب مهم لیبرالیسم و کمونیسم و گرایش جوانان، بویژه دانشگاهیان به این مکاتب، طالقانی تفسیر خود را آغاز کرد و در پی پاسخ به یک سؤال مهم بود که چگونه از قرآن هدایت بگیریم و یا خود را در معرض هدایت قرآن قرار دهیم.
حسن پویا: نوزدهم شهریور، سالروز وفات ابوذر زمان، آیت‌ا… سید محمود علائی طالقانی است. سید محمود طالقانی در گلیرد طالقان دیده به جهان گشود و در پنج سالگی وارد مکتبخانه شد. ایشان با شروع دروس مقدماتی نزد پدرش سید ابوالحسن حسینی طالقانی، در سن ده سالگی وارد حوزه علمیه قم شد. ابتدا در مدرسه رضویه در خیابان آذر و سپس در مدرسه فیضیه سکنی گزید. طالقانی پس از سالیانی به نجف اشرف رفت و در حوزه علمیه نجف از دروس خارج سید ابوالحسن اصفهانی، محمدحسین غروی اصفهانی و آقاضیاء عراقی بهره برد. وی از سید ابوالحسن اصفهانی، اجازه اجتهاد گرفت. چنانکه پس از بازگشت به ایران از شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه قم نیز اجازه اجتهاد و از آیت‌ا… نجفی مرعشی اجازه نقل حدیث دریافت کرد. آیت‌ا… طالقانی پس از فراغت از تحصیل به تهران بازگشت و از سال 1318، تفسیر قرآن را آغاز کرد و تا آخرین روزهای عمرش، بجز آن زمان که در زندان بود، ادامه داشت.
تفسیر پرتوی از قرآن
تفسیر پرتوی از قرآن که حاصل 40سال اُنس با قرآن طالقانی است، در 6جلد چاپ شده و شامل سوره حمد، بقره و آل‌عمران و 22 آیه از سوره نساء، و جزء سی‌ام قرآن است. در جلد ششم به همت استاد سید محمد مهدی جعفری، حدود 150 صفحه فرهنگ لغات و اصطلاحات آمده است. باتوجه به جو حاکم در آن دوران و طرح دو مکتب مهم لیبرالیسم و کمونیسم و گرایش جوانان، بویژه دانشگاهیان به این مکاتب، طالقانی تفسیر خود را آغاز کرد و در پی پاسخ به یک سؤال مهم بود که چگونه از قرآن هدایت بگیریم و یا خود را در معرض هدایت قرآن قرار دهیم. مخاطب اصلی طالقانی در این تفسیر جوانان و روشنفکران بودند، وی در صدد بود همچون مراد خود، امام خمینی(ره) از چهره نورانی قرآن کریم مهجوریت‌زدایی کند. پس از شهریور 1320، که فضای سیاسی ایران دستخوش تحولات گردید و امکان دروس قرآن و نهج‌البلاغه فراهم آمد، ایشان در میان دانشجویان، اساتید دانشگاه و سپس انجمن‌های اسلامی مهندسان، دانشجویان، معلمان، پزشکان و… وارد شد و با استقبال آنان مواجه گردید و در مسجد هدایت تهران در شب‌های جمعه این تفسیر برقرار بود تا اینکه در سال 1342 این درس‌ها تعطیل شد و منجر به دستگیری ایشان گردید. فرصت زندان بسیار مناسب بود که طالقانی بتواند آن‌چه در ذهن داشته بر روی کاغذ بیاورد و با انتقال نوشته‌ها به بیرون زندان، جلد اول تفسیر پرتوی از قرآن منتشر شد. البته با حضور برخی از شاگردان ایشان در زندان، و با پیشنهاد آنان ادامه دروس تفسیر، در هر هفته سه- چهار جلسه برقرار بود و در سال‌های بعد به مرور به چاپ رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و آزادی از زندان، برنامه «با قرآن در صحنه» در سیمای جمهوری اسلامی تفسیر قرآن از زبان طالقانی با استقبال بینندگان بسیاری مواجه شد و تا وفات ایشان ادامه داشت.
طالقانی با بیان تناسب آیات و سور و تنظیم قرآن به فرمان پیامبر خدا(ص) و توجه به کتاب هدایت بودن قرآن، موانع هدایت بشر و حجاب‌های فهم آن را از قرآن بیان داشته، سپس در دلایل محرومیت مسلمین از هدایت قرآنی و تقلیدهای کورکورانه پرداخته و راه رسیدن به هدایت الهی را، دوری از حجاب‌های فهم قرآن و تدبر در آن دانسته است. پس از درگذشت مرحوم طالقانی برنامه تفسیر قرآن از سیمای جمهوری اسلامی، با درخواست از امام خمینی(ره) با تفسیر بلند عرفانی ایشان ادامه یافت، که مع‌الاسف پنج جلسه بیشتر دوام نیاورد و با مخالفان این مشرب مواجه و در نتیجه تعطیل شد. راهی را که طالقانی برای رسیدن به هدایت قرآنی انتخاب کرده بود، استاد شهید مرتضی مطهری، مهندس مهدی بازرگان، مهندس عزت‌ا… سحابی و تنی چند از روشنفکران و اندیشمندان مسلمان پی گرفته بودند و با بهره‌گیری زبان روز و با بیان فارسی معرف قرآن، راه فهم قرآن را هموار ساختند. از ویژگی‌های مهم این تفسیر، توجه به نیازهای سیاسی- اجتماعی جامعه است. همچنین تفسیر آیات قرآنی نیز بدین صورت، بیان می‌گردید مثلاً آیه: ولقد ارسلنا رسلنا بالبینات وانزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط (سوره حدید، آیه 25) را بر اساس نیاز جامعه که قیام مردم به قسط و عدالت است، بیان می‌کرد.
امام خمینی(ره)، در سال 1343، آنگاه که آقای طالقانی و برخی دیگر دستگیر و زندانی می‌شوند، در پیامی به ملت ایران می‌فرماید: و سَیعلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَی مُنقَلَبٍ ینقَلِبُونَ. من خوف داشتم که اگر در موضوع بیدادگری نسبت به حجت‌الاسلام آقای طالقانی و جناب آقای مهندس بازرگان و سایر دوستان کلمه‌ای بنویسم، موجب تشدید امر آنها شود و ده سال زندان به پانزده سال تبدیل گردد. (صحیفه امام، ج 1، ص 261).
سپس در تاریخ 11 آبان سال 1357، آنگاه که آیت‌ا… طالقانی از زندان آزاد می‌شوند، امام خمینی(ره) طی نامه‌ای می‌فرماید: حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین آقای حاج سید محمود طالقانی- دامت برکاته- این مسئله امر طبیعی است که شخصیت‌هایی مثل جنابعالی، که عمر گرانمایه خود را در راه آزادی و استقلال کشور و مخالفت بی‌امان با دستگاه جبار و غارتگران بین‌المللی صرف نموده‌اند، در حبس و شکنجه به سر برند و از آزادی محروم باشند. (همان، ج 4، ص 258).
در نهایت پیام امام خمینی(ره) در رحلت آیت‌ا… طالقانی در 19 شهریور سال 1358 بدینسان صادر شد:
بسم الله الرحمن الرحیم- إنا لله و إنا الیه راجعون- فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَنْ ینتَظِرُ. عمر طولانی این عیب را دارد که هر روز عزیزی را از دست می‌دهد و به سوگ شخصیتی می‌نشیند و در غم برادری فرو می‌رود. مجاهد عظیم‌الشأن و برادر بسیار عزیز حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین آقای طالقانی از بین ما رفت و به ابدیت پیوست و به ملأ اعلی با اجداد گرامش محشور شد. برای آن بزرگوار، سعادت و راحت و برای ما و امت ما، تأسف و تأثر و اندوه. آقای طالقانی یک عمر در جهاد و روشنگری و ارشاد گذراند. او یک شخصیتی بود که از حبسی به حبس و از رنجی به رنج دیگر در رفت و آمد بود؛ و هیچ‌گاه در جهاد بزرگ خود سستی و سردی نداشت. من انتظار نداشتم که بمانم و دوستان عزیز و پر ارج خودم را یکی پس از دیگری از دست بدهم. او برای اسلام به منزله حضرت ابوذر بود؛ زبان گویای او چون شمشیر مالک‌اشتر بود؛ بُرنده بود و کوبنده. مرگ او زودرس بود و عمر او با برکت. رحمت خداوند بر پدر بزرگوار او، که در رأس پرهیزکاران بود، و بر روان خودش که بازوی توانای اسلام. من به امت اسلام و ملت ایران و عائله ارجمند و بازماندگان او، این ضایعه بزرگ را تسلیت می‌دهم. رحمت بر او و بر همه مجاهدان راه حقّ. والسلام علی عبادا… الصالحین. روح‌ا… الموسوی الخمینی (همان، ج 9، ص 486). «جماران»